माध्यमांची जेव्हा बातमी होते!

माध्यमांच्या जगात गेल्या दोन दिवसात दोन महत्त्वाच्या घटना घडल्या त्यापैकी एक घटना म्हणजे दिल्ली आकाशवाणी केंद्र बंद करण्याचा निर्णय. दुसरी घटना म्हणजे न्यूजरूमच्या कामाच्या पध्दतीत आमूलाग्र बदल करण्याचा ऐतिहासिक महत्त्व असलेल्या न्यूयॉर्क टाईम्सचा निर्णय. न्यूजरूममध्ये आतापर्यंत अस्तित्वात असलेली तिपेडी पद्धत बंद करण्यात येणार असून न्यूजरूममध्ये काम करणा-या अनेक उपसंपादकांना घरी बसवण्यात येणार आहे. ह्या दोन्ही निर्णयाचा वाचकांशी अर्थाअर्थी संबंध नाही. न्यूयॉर्क टाईम्सचा अंक वाचकांच्या हाती पडण्यापूर्वी बातम्या किती चाळणीतून गाळल्या जाऊन अंकात समाविष्ट होतात ह्याच्याशी वाचकांना देणेघेणे नाही. त्याचप्रमाणे एखादे आकाशवाणी केंद्र बंद करण्यात आले काय आणि सुरू असले काय तसेच  आकाशवाणी केंद्रावरून प्रसारित होणा-या बातम्या अन्य केंद्रावरून प्रसारित करण्याचे छरवण्यात आल्यामुळे रोजच्या जीवनात काय फरक पडणार आहे असा प्रश्नही सामान्य श्रोत्यांना पडणार नाही. हे खरे असले तरी केव्हा ना केव्हा त्याचा दृश्य परिणाम लोकांसमोर आल्याशिवाय राहणार नाही.

न्यूयॉर्क टाईम्यची सध्याची न्यूजरूम एक दिवसात अस्तित्वात आली नाही. अनेक वर्षांच्या अनुभवान्ती रिपोर्टने दिलेल्या कॉपीवर नजर टाकून लिहीण्याच्या ओघात झालेल्या चुका, किंवा सत्यासत्यता पडताळून पाहण्याचे चीफ रिपोर्टचे काम असते. ( पदनामात अडकण्याचे कारण नाही. कुठे त्याला पोलिटकल एडिटर तर कुठे असिस्टंट एडिटर म्हणतात. राजधानीच्या शहरात तर ब्यूरो चीफ असेही त्याचे नाव असते. ) त्यानंतर न्यूज डेस्कवरील ती बातमी कॉपी एडिटरच्या ( सबएडिटर ) हातात पडते. बातमी कितीही व्यवस्थित लिहीली असली आणि हेडिंग दिलेले असले तरी कॉपीवर त्याचा बॉलपेन फिरतोच. त्यानंतर त्या बातमीला अंकात उचित स्थान देण्याचे काम चीफ कॉपीएडिटरचे (चीफ सबएडिटर) असते.

काही वेळा चीफसबकडूनही वादग्रस्त निर्णय घेतले जातात. कधी चुकाही होतात. एकच बातमी दोन ठिकाणी छापून येते तर कधी बातमीचे हेडिंग एक आणि त्याखालील भलतीच बातमी असेही होते. ब-याचदा ठळक अक्षरात दिल्या जाणा-या हेडिंगमध्येही गंभीर चुका होतात. खूप वर्षांपूर्वी टाईम्स ऑफ इंडियात पहिल्या पानावर चीफ मिनिस्टरऐवजी थीफ मिनिस्टर असे छापून आले होते. अलीकडच्या काळात उत्पादन खर्च कमी करण्याच्या धोरणामुळे प्रूफरीडर्स ही कॅटेगरी काढून टाकण्यात आली. कधी कधी एखाद्या बातमीमुळे वृत्तपत्रास बदनामीच्या खटल्यास तोंड देण्याची पाळी येते. कधी पुढा-याशी भआंडण सुरू होते. कधीतरी संपादकाबरोबर मालकालाही जेलमध्ये जाण्याची पाळी येते. न्यूयॉर्क टाईम्सच्या बाबतीत अशा काही घटना घडलेल्या असू शकतात. परंतु सामान्यतः न्यूयॉर्क टाईम्सचा इतिहास निष्कलंक आहे. न्यूयॉर्क टाईम्सला 122 वेळा पुलित्झर पुरस्कार मिळाला ह्यावरून न्यूयॉर्क टाईम्सच्या गुणवत्तेबद्दल संशय घेणे योग्य ठरणार नाही.

न्यूयॉर्क टाईम्सच्या न्यूजरूममधील तिपेडी पध्दत बंद करण्याचा निर्णय स्टाफला पाठवलेल्या मेमोत कळवण्यात आला आहे. स्टाफला पाठवलेल्या ह्या मेमोत न्यूजरूमने बजावलेल्या कामगिरीचा गौरव करताना कार्यकारी संपादक डीन बॅकेट आणि व्यवस्थापकीय संचालक जोसेफ कहान ह्यांनी मुळीच काटकसर केली नाही. परंतु ही पध्दत सध्याच्या डिजिटल युगात कालबाह्य झाल्याचे स्पष्टपणे सांगितले आहे. न्यूजरूममधील संपादकांच्या संख्येत कपात करून त्याऐवजी न्यूजगॅदरींग अधिक ताकदवान करण्यासाठी 100 रिपोर्टर्सची भरती करण्याचाही मनोदय दोघांनी व्यक्त केला. हा मेमोचे लेखन अतिशय मुद्देसूद असून भाषाही अतिशय प्रवाही आहे. आपल्याकडे लेऑफची घोषणापत्र सहसा काढली जात नाहीत. कर्मचा-यांच्या हातात सरळ नोटिस ठेवली जाते. किंवा व्हीआरएससाठी विनंतीपत्र भरून देण्यास सांगण्यात येते. मॅनेजमेंटकडून शक्यतो मौन बाळगणेच पसंत केले जाते.

न्यूयॉर्क टाईम्सच्या इंटर्नल मेमोवर अमेरिकेतील पत्रकारांनी कडाडून टीका केली. अजूनही टीका सुरूच आहे. अनेकांनी न्यूजरूम कशी उपयुक्त ठरल्याचे दाखले दिले. विशेष म्हणजे न्यूयॉर्क टाईम्सच्या पब्लिक एडिटरने तर आजच राजिनामा दिला आहे. ह्या कर्मचारीकपातीचे न्यूयॉर्क टाईम्सने कितीही चोख समर्थन केले तरी अचानकपणे करण्यात आलेल्या न्यूयॉर्क टाईम्सच्या कृतीबद्दल संशय व्यक्त होत आहे. ह्या निर्णयामुळे अनेकांच्या पोटावर पाय येणार आहे. एखादी बातमी अंकात समाविष्ट करण्याविषयीच्या प्रक्रियेची तुलना थेट विमानतळावरील कंट्रोल टॉवरच्या कार्यपद्धतीशी करून न्यूयॉर्क टाईम्सच्या व्यवस्थापनाने धमाल उडवून दिली आहे.

साध्यासोप्या भाषेत बोलायचे तर न्यूजरूम ट्रिम करण्याचा हा प्रकार आहे. खर्च वाचवण्याचा त्यामागचा हेतू लपून राहू शकलेला नाही. त्याखेरीज बेवसाईट आवृत्तीची लोकप्रियता वाढत आहे. छापील आवृत्तीच्या खपास अजून तरी धोका निर्माण झालेला नाही. परंतु तो कमी होण्याची सुप्त भीतीदेखील ह्या निर्णयामागे असू शकते. इंटरनेट आवृतीत अलीकडे व्हिडिओ टाकण्याची सोय झाली आहे. टीव्ही चॅनेलप्रमाणे व्हिडियोग्राफर आणि रिपोर्टर घटनास्थळी पाठवून दिला की टीव्ही न्यूजचॅनेलची जमेल तितकी स्पर्धा करण्याचा हेतूही त्यामागे असू शकतो. न्यूजचॅनेल्समुळे वर्तमानपत्राच्या छापील आवृत्तीवर काहीच परिणाम झाला नाही असा युक्तिवाद गेली 10 वर्षे प्रिंटप्रेस मिडिया करत आहे. परंतु अमेरिकन भाषेत बोलायचे तर नोबडी बाईज धिस अर्ग्युमेंट नाऊ! आता जास्त रिपोर्टर्स आणि व्हिडियोग्राफर्स नेमण्यात आल्यामुळे इंटरनेट आवृत्ती आणि न्यूजचॅनेल्स ह्यांच्यात थेट स्पर्धाही सुरू करता येईल.   म्हणूनच सध्याच्या परिस्थितीत प्रॉडक्टमध्ये थोडा बदल करण्याचा मॅनेजमेंटचा हा प्रयत्न सुरू झाला, असे म्हणता येऊ शकते.

न्यूजडेस्कचे स्वरूप एखाद्या बांडगुळासारखे झाले आहे असे मत अनेक वृत्तसमूहांच्या मालकाचे बनले आहे. न्यूजरूम ट्रिम करण्यामागे लार्जर दॅन लाईफ अशी पत्रकारांची प्रतिमा होच चालली आहे. पत्रकारांची ही प्रतिमा  मॅनेजमेंटच्या नजरेत तर खुपू लागली नसेल? टॉप हेव्ही मॅनेजमेंट म्हणजे नबाबशाहीला निमंत्रण अशी स्थिती आहे. उपयुक्तता संपलेल्या पत्रकारांचे पुनर्वसन, राजकर्त्यांचा रोष ओढवून घेतलेल्या पत्रकरांची सोय लावण्यासाठी त्यांना निरनिराळ्या नावांची पदे देण्याचे धोरण, पत्रकारांनी दबावगट स्थापून मॅनेजमेंटची कोंडी करू नये म्हणून एका पदाची गरज असली तरी त्या पदाच्या अनेक जागा निर्माण करणे इत्यादि कारणांमुळे अनेक बडी वर्तमानपत्रे टॉप हेव्ही होऊन बसली आहेत. म्हणूनच 'हेअरकट'चा प्रयत्न सुरू झाला अशी रास्त शंका व्यक्त करता येईल. प्रत्येक वेळी आधीची व्यवस्था मोडून काढण्याच्या मॅनेजमेंटच्या नेहमीच्या तंत्राशी सुसंगत आहे.   

आणखी एक गंभीर कारण ह्या हेअऱकटमागे संभवनीय असू शकते. आपल्या विरोधात बातम्या छापण्याचा सपाटा मिडियाने लावल्याचा आरोप अमेरिकेचे नवे अध्यक्ष ट्रंप ह्यांनी अध्यक्षपदाची सूत्रे हाती घेताच केला. भारतासह जगभरातल्या नवसत्ताधा-यांचे म्हणणे आणि ट्रंप ह्यांचे म्हणणे सारखेच आहे. अध्यक्ष ट्रंप ह्यांच्या आरोपांकडे दुर्लक्ष करून ट्रंप ह्यांच्या विरोधात बातम्या छापण्याचा सपाटा अमेरिकेच्या मिडियाचा सपाटा अजूनही सुरूच आहे. अजून तरी मॅनेजमेंटची शेपटी पिरगाळण्याचा प्रयत्न ट्रंप ह्यंनी केला नाही. परंतु ते तो करणारच नाहीत असे कसे सांगणार? पत्रकारांच्या मुस्काटीत देणे ट्रंप ह्यांना शक्य नाही. मात्र, संधी मिळताच मॅनेजमेंटची शेपटी पिरगाळणे त्यांना अशक्य नाही. लॅटिन अमेरिकेत पत्रकार, जजेस इत्यादींचे खून पडतात. अमेरिकेत मात्र अशा घटना केवळ जेम्स हॅडली चेसच्या कादंब-यातच संभवू शकतात! हल्लीच्या वातावरणात तर अशा घटना भारतातही घडणे शक्य नाही. परंतु पत्रकारांचे दात आणि नखे काढून टाकण्याचे नवे नवे मार्ग जगात शोधले जातातच हे नाकारता येणार नाही. न्यूयॉर्क टाईम्सच्या आणि न्यूयॉर्कमधील पत्रकारांच्या बाबतीत असे प्रकार घडण्याची सूतराम शक्यता नाही. न्यूयॉर्क टाईम्सच्या निर्णयाकडे प्रोफएशनल मेरिटच्या दृष्टीने न पाहण्याचे कारण नाही.

आकाशवाणीचे दिल्ली केंद्र बंद करण्याच्या निर्णयाबद्दल मतप्रदर्शन करणे खरोखर अवघड आहे. कारण, माहिती खात्याच्या निर्णयाची माहिती कधीच पत्रकारांना अधिकृतरीत्या पुरवण्यात येत नाही. ह्या पार्श्वभूमीवर दिल्ली केंद्र बंद करण्याच्या किंवा बातमीपत्रांची फिरवाफिरव करण्याचे प्रकार सुरू होण्यात एक शिस्त नक्कीच असली पाहिजे असे म्हटल्यावाचून राहवत नाही. आकाशवाणीतील डायरेक्ट रिक्रूटांची सोय लावण्याचा हा सुप्त प्रयत्न तर नसेल? अलीकडे इंडियन ब्राडकास्टिंग सर्व्हिसच्या परीक्षेमार्फत माहिती सेवेत थेट उपसंचालक पदावर भरती केली जाते. ह्या डायरेक्ट उमेदवारांना न्यूजएडिटर आणि कार्यक्रम अधिका-यावर 'राज्य' करण्याची आशाआकांक्षा निर्माण झालेली असू शकते. त्यांच्या आशाआकांक्षेला फुटलेले धुमारे पाहता त्यांना वाव देण्याचा प्रयत्न आय अँड बी मधील बॉसेस करणारच नाहीत असे नाही. किमान त्यादृष्टीने ग्राऊंडस् तयार करण्याचा उद्देश बातमीपत्रांच्या 'रिशफल'मध्ये असू शकतो. अर्थात ह्याबद्दल ठामपणे काहीही सांगता येणार नाही.

रमेश झवर

www.rameshzawar.com