लोकशाहीची थेरं

मंगळवारी  होणारी अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक ही अध्यक्षीय निवडणूक नाहीच; कोरोनाचा कहर आणि अध्यक्ष लपवू पाहात असलेले  त्यासंबंधीचे  सत्य  ह्यावर सार्वमत आहे. अमेरिकेत सुरू असलेल्या प्रचाराचा हा सारांश असून निवडणुकीच्या निकाल लागण्यापूर्वीच त्या निकालाला आव्हान देण्याच्या वल्गनाही अमेरिकेचे विद्यमान अध्यक्ष आणि अध्यक्षीय निवडणुकीचे उमेदवार ट्रंप ह्यांनी केली. प्रशासनही मागे नाही. न्यूयॉर्क आणि वॉशिंग्टन ह्या दोन्ही शहरात सावधगिरीचा उपाय म्हणून प्रशासनाने बंदोबस्तही वाढवला आहे. अमेरिकेतील वेळांनुसार दि. ३ नोव्हेंबर मंगळवार रोजी तर भारतीय वेळेनुसार आज मतदानाचा शेवटचा दिवस आहे. मतदान संपल्यानंतर लगेच रात्रीपासून मतमोजणी करण्याची पध्दत अमेरिकेत आहे. परंतु ह्या वेळी कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर टपालाने मतदान करण्याचा पर्याय उपलब्ध करून देण्यात आल्याने मतमोजणीचे वेळापत्रक सांभाळले जाईल की नाही ह्याबद्दल संभ्रम आहे. मतमोजणीचा घोळ निकालातही दिसला तर ह्या वेळच्या अध्यक्षीय निवडणुकीला असलेल्या जागतिक प्रतिष्ठेला धक्का बसण्याचा संभव आहे.
भारत हा जगातील सर्वात मोठा लोकशाही देश! ‘सर्वात मोठी लोकशाही’ हे भारताचे विशेषण गौरवात्मक असले तरी अहंकारी अमेरिकन राजकारणी मात्र  ‘जगातील सर्वात मोठा लोकशाही देश’  हा भारताचा उल्लेख थोड्या कुत्सितपणेच करत होते हे फारच कमी जणांना माहित आहे!  मतदानात ‘गडबड’  असल्याचा निष्कर्ष ट्रंपसमर्थक  काढू इच्छितात. एककीकडे त्या निकालाला आव्हान देण्याची ट्रंपसमर्थकांची तयारी सुरू असताना दुसरीकडे संपूर्ण मतमोजणी पूर्ण होण्याआधीच स्वतःला अध्यक्ष म्हणून घोषित करण्याची घाई ट्रंप ह्यांना झाली आहे. अर्थात आपण असे काही बोललोच नाही असा साळसूद खुलासा त्यांनी केला तो भाग वेगळा! निकालाला आव्हान देण्याचा निःसंदिग्ध इरादा मात्र त्यांनी जाहीर केला आहे. म्हणजे मतमोजणीत निकाल काहीही लागला तरी ह्या प्रकरणी  भारतातल्याप्रमाणे कोर्टबाजी होणार हे निश्चित!
ह्या वेळी दोन्ही बाजूंच्या प्रचारमोहिमात कोरोना हाताळण्याचा मुद्दा तर गाजलाच शिवाय भारतीयत्वाचा मुद्दाही बराच गाजला. जो बायडेन ह्यांच्या जोडीने उपाध्यक्षपदासाठी उभ्या असलेल्या  कमला हॅरीस ह्या मूळ भारतीय वंशाच्या असल्याने! भारतीय वंशाच्या अमेरिकन मतदारांचा कौल जो बायडेन ह्यांच्या बाजूनेच पडण्याची शक्यता अमेरिकन राजकीय निरीक्षकांना वाटते. विशेष म्हणजे भारत भेटीनंतर ट्रंप ह्यांचेही भारताबद्दलचे प्रेम उतू गेले. एकदादोनदा ते भारताबद्दल जे बोलू नये ते बोलले हे खरे असले तरी भारत-अमेरिका मैत्रीसंबंध जगाला दाखवण्याची दोन्ही नेत्यांत जणू आपापसात चुरस सुरू आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदींनी अमेरिकेत भारतीयांच्या मेळाव्यात पंतप्रधान नरेंद्र मोदींसमवेत अध्यश्र ट्रंप ह्यांनीही हजेरी लावली होती. त्याची परतफेड करण्यासाठी अध्यक्ष ट्रंप ह्यांच्या भारतभेटीच्या वेळी मोदींनीही  गुजरातमध्ये त्यांच्या स्वगत समारंभाचा बार उडवून दिला होता.  निवडणूक प्रचार मोहिमेपांसून  मतदानाच्या दिवसापर्यंत अमेरिकेत जे जे घडले ते पाहता अमेरिकन लोकशाहीदेखील भारतीय लोकशाहीच्या वळणावर निघाली आहे की काय असे वाटते!  अमेरिकेला भारताचा गुण नाही, पण वाण नक्की लागला!
अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणुकीत आरोपप्रत्यारोप तसे नवे नाहीत. ब्रिटनच्या निवडणुकीत लफडीकुलंगडींना  महत्त्व मिळते तसे अमेरिकेत लफडीकुलंगडींपेक्षा बेकारी, सामान्य माणसांसाठी सकारात्मक कार्यक्रमावर डेमॉक्रॅटिक पक्षाचा भर आणि त्या कार्यक्रमाला रिपब्लिकनांचा असलेला विरोध, अमेरिकन अर्थव्यवस्थेची खालावलेली परिस्थिती, भ्रष्टाचार  इत्यादि मुद्द्यांना प्राधान्य असते. तसा तो ह्याही वेळी मिळाला. आरोपप्रत्यारोपांची राळ उडवून दिली गेली.  ह्यावेळी प्रचाराचा दर्जा तर खाली आलाच शिवाय कोर्टबाजीमुळे प्रचारमोहिमा झाकोळून गेल्या. फेडरल निवडणूक आयोगाकडे तक्रारींचा पाऊस पडला.  पेनीसिल्व्हानियात मतमोजणीला मुद्दाम विलंब लावला गेला म्हणून कोर्टात याचिका दाखल झाल्या. आपल्याला सुखाने अध्यक्षपदी आरूढ होऊ न देण्याचा हा बायडेन ह्यांचा डाव वगैरे आरोप ट्रंपनी केले.
अध्यक्षीय निवडणुकीत सुमारे हजारभर लोकांनी उमेदवारी अर्ज भरले, अर्थात तिथल्या निवडूक आयोगाने डोनाल्ट ट्रंप आणि जो बायडेन ह्या दोघांचेच उमेदवारी अर्ज मान्य केले.  निवडणुकीत फांदेबाजी व्हावी म्हणून बेळगावमध्ये मरणासन्न व्यक्तीचा उमेदवारी अर्ज दाखल करण्याची टूम कुणीतरी उपटसंभाने काढली. निवडणुकीच्या दरम्यान रूग्ण उमेदवार मेला तर त्या मतदारासंघापुरती निवडणूक रद्द करण्याखेरीज निर्वाचन आयोगाला पर्याय नसायचा. नंतर लोकप्रतिनिधत्वाचा कायदा बदलण्यात आल्यानंतर तो प्रकार थांबला. अमेरिकन लोकशाही अजून इतकी ‘प्रगत आणि प्रगल्भ’ झाली की नाही हे कळण्यास मार्ग नाही!
अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणुकीचे स्वरूप काहीसे दुहेरी आहे. थेट मतदानाला लोकप्रिय मतदान म्हणतात. त्याखेरीज ५३८ निर्वाचनक्षेत्रातून निवडून गेलेले काँग्रेस सभासदही अध्यक्षीय निवडणुकीत मतदार असतात. ह्या विशेष मतदारांकडून करण्यात आलेल्या मतदानातही किमान २७० मते पडली तरच अमेरिकन अध्यक्ष विजयी ठरतो. ह्याचा अर्थ असा की निव्वळ लोकप्रिय मतात आघाडीवर असलेला उमेदवार निवडणुकीत  विजयी होईलच असे सांगता येत नाही. गेल्या खेपेस ट्रंप ह्यांच्यापेक्षा अधिक लोकप्रिय मते मिळूनही हिलरी क्लिंटन पराभूत झाल्या होत्या ह्याचे कारण काही राज्यात ट्रंपना काँग्रेस प्रतिनिधींची मते क्लिंटन ह्यांच्यापेक्षा अधिक पडली होती. गेल्या खेपेस अँग्लोसॅक्सन मते मिळावीत ह्या दृष्टीने ट्रंपनी प्रचारव्यूहाची आखणी केल्याचा आरोप ट्रंप ह्यांच्यावर करण्यात आला होता.
अमेरिकन काँग्रेस प्रतिनिधत्वाचे आणखी एक  वैशिष्ट्य म्हणजे काँग्रेस प्रतिनिधींच्या मतांची किंमत समान नाही. ह्याचे कारण काही राज्यांची लोकसंख्या अधिक तर आदिवासीबहुल राज्यांची लोकसंख्या अत्यंत कमी! परिणामी काँग्रेस प्रतिनिधींच्या मतांचा लोकप्रिय मतांशी ताळमेळ बसत नाही. आपल्या राज्यसभा निवडणुकीसाठी मतदान करणा-या आमदारांच्या मतांची किंमत अमेरिकेच्या तुलनेने अधिक शास्त्रीय आहे. अमेरिकेतील अशास्त्रीयतेमुळे अध्यक्षांचा प्रस्ताव काँग्रेस सभागृहात फेटाळला जाण्याचा संभव असतो. ह्या संभाव्यतेपायी  काँग्रेस सभागृहातल्या पोट समित्या वाटाघाटींच्या कामाला लागतात! त्या वेळी तडजोडी कराव्या लागतात. ह्यालाच अमेरिकन लोकशाहीत ‘चेक्स अँड बॅलन्स’ असे गोंडस नाव आहे. भारतातही अनेक प्रकारच्या तडजोडी करण्यात येतातच. म्हणूनच भारतीय लोकशाही अजून तरी जिवंत आहे. त्याचबरोबर कोर्टबाजीला भारतात भरपूर ऊत आला आहे!
भारतातील निवडणुकीचे हवामान पाहून दिवंगत शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे एकदा वैतागले होते. वैतागाच्या भरात शिवाजी पार्कच्या जाहीर सभेत बाळासाहेबांनी असे उद्गार काढले होते की,  कशाला हवी ही लोकशाहीची ही थेरं? आज बाळासाहेब असते तर त्यांनी अमेरिकन लोकशाहीची अशीच संभावना केली असती. कशाला हवी ही थेरं, असेच उद्गार त्यांच्या तोंडातून निघाले असते!  अर्थात बाळासाहेबांच्या ह्या उद्गाराबद्दल त्यांच्यावर टिकेची झोड उठली होती.
भारतातही अमेरिकेप्रमाणे सभागृहाच्या रूलिंगविरूध्द कोर्टात आव्हान दिले जाते. कोर्टात गेल्याखेरीज अर्धवट राजकारण्यांना चैन पडत नाही. प्रचंड यश मिळणार  नसेल तर ‘वांधेखोरी’ करून यश मिळवण्याचा हा प्रकार आहे. आता सत्तेवर असलेल्या मंडळींनी भाडोत्री याचिकादारांच्या भरवशावर काँग्रेस सरकारला खूप छळले होते. त्यांचाच वसा सध्याच्या विरोधी पक्षाने घेतला असून रोज कुठल्या न कुठल्या राज्याच्या विधानसभेतील सभपतींच्या रूलिंगला आव्हान देण्याचे प्रकार सुरू आहेत. जनमानसाच्या कोर्टबाजीच्या व्यसनात जराही खंड पडलेला नाही. अमेरिकन लोकशाहीतल्या कोर्टबाजीचे अनुकरण भारतीय लोकशाहीने केल्यानंतर अमेरिका भारतीय लोकशाहीचे वांधेखोरीचे वैशिष्ट्य उचलणार हे ओघाने आले. विशेष म्हणजे भारत आणि अमेरिका ह्या दोन्ही देशांचे नेते हे स्वयंघोषित जागतिक नेते आहेत. जनेतेनेच आपल्याला सत्तेवर बसवले असल्याचा दावा ते करत असतात!

रमेश झवर

ज्येष्ठ पत्रकार